Πόσο Επιρρεπείς Είμαστε στο Ψέμα και στη Λαμογιά;

Δύο φορές σε όλη μου τη ζωή έφαγα ξύλο κι αυτό όταν ήμουν μικρή. Θυμάμαι το λόγο της μιας φοράς. Είχα πει ψέματα στη μητέρα μου (το ψέμα δεν το θυμάμαι… αλλά πρέπει να ήταν σοβαρό για να φτάσει στο σημείο να μου δώσει μπάτσα… είναι κατά του ξύλου.) Ως μεγάλη πια, αυτό που με θυμώνει απίστευτα από τη συμπεριφορά του γιου μου, είναι όταν τον πιάνω να μου λέει ψέματα (δεν ξέρει να τα λέει και καλά… Βέβαια δεν τον δέρνω… όμως φωνάζω λίγο παραπάνω.)

Πάντα πίστευα και θα συνεχίσω να πιστεύω ότι το ψέμα φέρνει ψέμα (ακόμα και white lie να είναι) και όχι μόνο. Μέχρι πρότινος το πίστευα εμπειρικά. Όμως έτυχε να πέσουν στα χέρια μου κάποιες επιστημονικές δημοσιεύσεις του καθηγητή Dan Ariely, οι οποίες ήρθαν να επιβεβαιώσουν αυτή την πεποίθησή μου. Κι όχι μόνο! Ήρθαν για να ρίξουν και λίγο φως σε ερωτήματα που θέτουμε πολλοί (όχι όλοι δυστυχώς!) σχετικά με το γιατί συνεχίζει στην Ελλάδα της Κρίσης, αλλά και σε όλο τον κόσμο, να επικρατεί η λαμογιά και η εξαπάτηση (γιατί δεν είναι μόνο οι Έλληνες λαμόγια όπως θέλουν να μας παρουσιάζουν.)
Το Μοντέλο SMORC

Είναι ευρέως γνωστό το μοντέλο SMORC-Simple Model of Rational Crime, πάνω στο οποίο στηρίζονται οι νόμοι και οι τιμωρίες που αφορούν την ανεντιμότητα και το οποίο μας λέει πολύ απλά ότι οι αποφάσεις των ανθρώπων που σχετίζονται με συμπεριφορές εντιμότητας στηρίζονται σε μία ανάλυση κόστους-οφέλους.

Όμως η πραγματική ζωή, η καθημερινότητα, μας δείχνει ότι αυτό το μοντέλο δεν ισχύει (όπως πολλά άλλα πάνω στα οποία βασίζεται το Σύστημα.)
Τα Πειραματικά Δεδομένα

Αν και πιστεύω ότι τα επιστημονικά δεδομένα που προκύπτουν από πολλές έρευνες δεν καταδεικνύουν αυτό που πραγματικά συμβαίνει, γιατί αυτά προκύπτουν από τον κατακερματισμό και όχι από το Όλο (ή μπορεί και να είναι κατευθυνόμενα και «πειραγμένα»), και μετά από χρόνια μπορεί και να ανατρέπονται από άλλες, νέες έρευνες, είναι καλό να παίρνουμε μία γεύση απ’ αυτά, να κρατούμε αυτό που μας ακούγεται αληθινό και να προσπαθούμε, όσο μπορούμε, να συμβάλλουμε στην αναζήτηση της «αλήθειας.»

Έτσι λοιπόν, στη συνέχεια, σας παραθέτω μία σειρά από αποτελέσματα που έχουν προκύψει από την εφαρμοσμένη έρευνα και που σχετίζονται με τη συμπεριφορά των ανθρώπων και αφορούν την «ανεντιμότητα.» Και την ανεντιμότητα τη βάζω σε εισαγωγικά γιατί για την κάθε κουλτούρα ή/και για τον κάθε άνθρωπο, το τι είναι ανέντιμο είναι σχετικό (υπάρχουν βέβαια κάποιες παγκόσμια αποδεκτά όρια.)

Οι άνθρωποι είναι ευάλωτοι στο να κλέβουν όταν τους δίνεται η ευκαιρία να το κάνουν και συνήθως κλέβουν έστω και λίγο χωρίς να αισθάνονται άσχημα. Αυτή η τάση μειώνεται όσο αυξάνεται η πιθανότητα να νιώσουν άσχημα για τον εαυτό τους. Όσο δηλαδή αυξάνεται η πιθανότητα να μην μπορούν να δικαιολογήσουν την «άσχημη» συμπεριφορά στον εαυτό τους. Όλοι μας έχουμε ένα όριο στο πόσο μπορούμε να κλέψουμε… πριν θεωρηθεί «αμαρτία.»
Όσο πιο πολύ απομακρυνόμαστε από καταστάσεις που σχετίζονται με χρήματα, τόσο πιο εύκολο μας είναι να γίνουμε «μικρά λαμόγια.» Πόσο από εσάς δεν έχετε μπει στον πειρασμό (ειδικά τις καλές εποχές και ειδικά στο δημόσιο και ευρύτερο δημόσιο τομέα) να πάρετε μερικά παραπάνω στυλό από το γραφείο για το σπίτι; Και όπως είπε και ένας κλειδαράς… «Οι κλειδαριές δεν υπάρχουν για να μας προστατεύουν από τους κλέφτες, οι οποίοι μπορούν να μπουν στα σπίτια με κάθε τρόπο, αν πραγματικά το θέλουν. Υπάρχουν για να μας προστατεύουν από τους πιο έντιμους ανθρώπους, οι οποίοι μπορεί να μπουν στον πειρασμό να δοκιμάσουν να ανοίξουν την πόρτα του σπιτιού μας αν δεν είχε κλειδαριά.»

Όταν ένας άνθρωπος έχει δεχθεί μια χάρη, τότε είναι πολύ εύκολο να μεροληπτήσει υπέρ του «σπόνσορα», ακόμα κι αν αυτός δεν αξίζει (το πιο τρανό παράδειγμα είναι οι σχέσεις πολιτικών-ψηφοφόρων.) Και σίγουρα, σε πολλές από αυτές τις περιπτώσεις, ο ευνοούμενος προχωράει σε ανέντιμες πράξεις προκειμένου να πει «ευχαριστώ.»

Ο όρος «Ego Depletion» επινοήθηκε από τον καθηγητή Roy Banmeister και αναφέρεται στην κατάσταση εκείνη κατά την οποία η αντίστασή μας σε έναν πειρασμό απαιτεί προσπάθεια και ενέργεια. Έτσι, όταν συνεχώς λέμε «όχι» για να μην πέσουμε στην παγίδα του ψέματος ή/και της κλεψιάς, φτάνουμε σε ένα σημείο που ο εγκέφαλός μας εξαντλείται και τότε είναι που ξεφεύγουμε εντελώς (όπως και στην περίπτωση της δίαιτας… Προσπαθούμε όλη μέρα να κρατηθούμε και το βράδυ τρώμε ό,τι βρίσκουμε μπροστά μας.)
Αλλά και γενικότερα, όταν είμαστε πολύ κουρασμένοι ή βιώνουμε καταστάσεις άγχους, είμαστε πιο ευάλωτοι στην ανεντιμότητα. Οι ηθικοί φραγμοί γκρεμίζονται!

Ζούμε σε μία κοινωνία του «φαίνεσθαι.» Πολλοί είναι εκείνοι που για να κάνουν εντύπωση επιλέγουν συνειδητά να αγοράζουν προϊόντα «μαϊμούδες.» Οι άνθρωποι αυτοί λοιπόν είναι πιο πιθανό να συμπεριφερθούν μη-νόμιμα και σε άλλες εκφάνσεις της ζωής τους. Και το ίδιο ισχύει και για όσους χρησιμοποιούν πολύ συχνά την έκφραση «Ε… δε βαριέσαι… Το έκανα μία φορά. Αν το κάνω ακόμα μία τι θα γίνει;» ή «… αν το κάνω και για το άλλο θέμα δεν τρέχει και κάτι…» Με άλλα λόγια, η διαφθορά είναι σαν ένα μικρόβιο που στην αρχή μολύνει μία μικρή περιοχή του σώματός μας, αλλά στη συνέχεια επεκτείνεται παντού!
Είναι γνωστό το ανέκδοτο με τον ψαρά και τον κυνηγό. Δεν είναι λίγες οι φορές που εμείς οι άνθρωποι υπερβάλλουμε για τις ικανότητες και τις δυνατότητές μας ή τα επιτεύγματά μας. Και δεν είναι λίγες εκείνες οι φορές που τελικά φτάνουμε να πιστεύουμε ότι λέμε την αλήθεια. Η αυταπάτη είναι πολύ εύκολο να μας οδηγήσει να πούμε ψέματα, να κλέψουμε σε εξετάσεις, να εξαπατήσουμε τους άλλους (πολλοί πολιτικοί, εγχώριοι ή/και ξένοι, έχουν δηλώσει ότι είναι κάτοχοι πανεπιστημιακών πτυχίων ενώ δεν είναι.)

Υποστηρίζω τη δημιουργικότητα. Υποστηρίζω ότι εξέλιξη δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς την παραγωγή και υλοποίηση νέων ιδεών. Όμως η δημιουργικότητα έχει και μια σκοτεινή πλευρά. Οι δημιουργικοί άνθρωποι έχουν μια μεγαλύτερη τάση προς την «ατιμία.» Οι παθολογικοί ψεύτες, όπως έχει αποδειχθεί, έχουν την ικανότητα να συνδέουν τα dots, να δημιουργούν νέες και πολλές συνάψεις στον εγκέφαλό τους. Την ίδια ικανότητα όμως έχουν και οι δημιουργικοί άνθρωποι. Η σχέση μεταξύ δημιουργικότητας και ανεντιμότητας φαίνεται ότι έγκειται στην ικανότητα των ανθρώπων να λένε ιστορίες στον ίδιο τους τον εαυτό ότι κάνουν το σωστό, ακόμα κι αν δεν το κάνουν. Να αυτο-δικαιολογύνται δηλαδή (αυτό φυσικά δεν σημαίνει ότι όλοι οι δημιουργικοί άνθρωποι είναι και απατεώνες!)

Η λαμογιά είναι σαν ένας ιός που μπορεί να εξαπλωθεί πολύ γρήγορα και εύκολα στους ανθρώπους. Είναι μια κολλητική ασθένεια. Όταν δε ο άνθρωπος που εξαπατά ανήκει στη δική μας κάστα ή/και έχει και κάποιο κύρος (αφεντικό, γονείς κ.ά.), είναι πολύ πιο εύκολο για μας να ακολουθήσουμε και μόνο βλέποντάς τον, χωρίς να μας παροτρύνει να το κάνουμε. Τα όριά μας, και κατ’ επέκταση τα όρια της κοινωνίας «ξεχειλώνουν».

Υπάρχει ένας όρος των κοινωνικών επιστημών που λέγεται «Social Utility», ο οποίος χρησιμοποιείται για να περιγράψει την παράλογη αλλά και τόσο ανθρώπινη συμπεριφορά κατά την οποία ενσυναισθανόμαστε τους άλλους και θέλουμε να τους βοηθήσουμε όταν έχουν ανάγκη, ακόμα κι αν αυτό έχει κόστος για μας. Είναι λοιπόν πιο εύκολο να προβούμε σε μία πράξη ανέντιμη, αν τη θεωρήσουμε ως αλτρουισμό, ακόμα κι αν δεν ξέρουμε τον άνθρωπο για τον οποίο «θυσιαζόμαστε.» (Πάντα πίστευα ότι ο αλτρουισμός και ο εθελοντισμός έχουν μια πλευρά πολύ σκοτεινή… γι’ αυτό άλλωστε και πιστεύω μόνο στην αλληλεγγύη.) Και όπως πάντα, υπάρχει και η άλλη πλευρά του νομίσματος.
Είναι πολύ, μα πάρα πολύ πιθανό (το ζούμε καθημερινά στην Ελλάδα), να κλέψουμε για αντίποινα. Γιατί κάποιος άλλος μας είπε ψέματα, μας κορόιδεψε ή μας έκλεψε.
Πιστεύω στη δύναμη των οριζόντιων ομάδων και στη συνεργασία… όμως υπό προϋποθέσεις.
Κι αυτό γιατί η εφαρμοσμένη έρευνα έχει αποδείξει ότι αυξάνεται κατά πολύ η πιθανότητα εμφάνισης στοιχείων διαφθοράς σε συνεργατικά περιβάλλοντα. Για να λειτουργήσουν οι ομάδες πραγματικά αποτελεσματικά, απαιτείται τα μέλη τους να είναι «ηγέτες δίχως τίτλο.»

Και πού καταλήγουμε;

Κανείς δεν είναι τέλειος. Όλοι μας, λίγο ή πολύ, έχει τύχει να πούμε ψέματα, να «κλέψουμε», να εξαπατήσουμε.

Ζούμε σε μια διεφθαρμένη κοινωνία που το κλέψιμο και η λαμογιά έχει γίνει σχεδόν ο κανόνας. Η ατιμωρησία, ειδικά στα υψηλά κλιμάκια, είναι σχεδόν αποδεκτή. Το 99% των ανθρώπων του πλανήτη δεν ζει «καλά» γιατί το 1% το εξαπατά καθημερινά.

Το να γνωρίζουμε πώς λειτουργούμε και κάτω από ποιες συνθήκες μπορεί κι εμείς να βρεθούμε, λίγο ή πολύ, στη θέση αυτού που είναι ανέντιμος, αδικώντας τους συνανθρώπους μας, θεωρώ ότι είναι ένα σημαντικό βήμα, έστω και μικρό, προς την εξάλειψη της διαφθοράς, της λαμογιάς, της κλεψιάς και του ψέματος. Ο καθένας, από τη θέση που βρίσκεται, μπορεί να συμβάλλει στην επίλυση προβλημάτων που μαστίζουν την Ανθρωπότητα και τον Πλανήτη…
Η επίγνωση μπορεί να κάνει θαύματα! Ακόμα ελπίζω!

Πηγή.Δήμητρα Ζερβάκη,